น จ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชา อวิชฺชาย ปจฺจโย นาม โหติฯ ตตฺถ ปจฺฉินฺนตฺตาว ชาติชรามรณมูลกาปิ นยา น คหิตาฯ อปิจ ภเว ชาติชรามรณานิปิ อนฺโตคธานิฯ น เจตานิ เอกจิตฺตกฺขเณ อวิชฺชาย ปจฺจยา โหนฺตีติ ภวมูลกา ชาติชรามรณมูลกา วา นยา น วุตฺตาติฯ

มาติกาวณฺณนาฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[248-249] อิทานิ ยถา เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ กุสลตฺติกํ อาทิํ กตฺวา นิกฺขิตฺตมาติกาย ปฏิปาฏิยา ปฐมํ กุสลํ ภาชิตํ, ตถา อิธ มาติกาย อนิกฺขิตฺตตฺตา ปฐมํ กุสลํ อนามสิตฺวา ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโร’’ติ อกุสลธมฺมวเสน มาติกาย นิกฺขิตฺตตฺตา นิกฺเขปปฏิปาฏิยาว อวิชฺชาทีนิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานิ ภาเชตฺวา ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิมาหฯ ตสฺสตฺโถ เหฏฺฐา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. อฏฺฐ. 365) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพฯ ยสฺมา ปน เอกจิตฺตกฺขเณ ตณฺหาย จ กามุปาทานสฺส จ สมฺภโว นตฺถิ, ตสฺมา ยํ เอตฺถ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ ลพฺภติ, ตเทว ทสฺเสตุํ ทิฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

ภวนิทฺเทเส จ ยสฺมา อุปาทานํ สงฺขารกฺขนฺเธ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘ฐเปตฺวา อุปาทานํ เวทนากฺขนฺโธ สญฺญากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ เอวญฺหิ วุจฺจมาเน อุปาทานสฺส อุปาทานปจฺจยตฺตํ อาปชฺเชยฺยฯ น จ ตเทว ตสฺส ปจฺจโย โหติฯ ชาติอาทินิทฺเทเสสุ ยสฺมา เอเต อรูปธมฺมานํ ชาติอาทโย, ตสฺมา ‘‘ขณฺฑิจฺจํ, ปาลิจฺจํ, วลิตฺตจตา, จุติ, จวนตา’’ติ น วุตฺตํฯ

[250] เอวํ ปฐมวารํ นิฏฺฐเปตฺวา ปุน ทุติยวาเร ยสฺมิํ สมเย ปฐมวาเรน ปจฺจยากาโร ทสฺสิโต, ตสฺมิํเยว สมเย อปเรนปิ นเยน ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ วิสุํ สมยววตฺถานวารํ อวตฺวา ตสฺมิํ สมเย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขาโรติอาทินาว นเยน เทสนา กตาฯ ตตฺถ ฐเปตฺวา ผสฺสนฺติ อิทํ ยสฺมา ผสฺโสปิ นามปริยาปนฺโน, ตสฺมา ผสฺสสฺส นามโต นีหรณตฺถํ วุตฺตํฯ

[252] ตติยวาเร ยสฺส จิตฺตสมุฏฺฐานรูปสฺส วิญฺญาณํ ปจฺจโย, ตสฺมิํ ปวตฺตมาเน ยสฺมา เตนุปตฺถทฺธานํ จกฺขายตนาทีนํ อุปจิตตฺตํ ปญฺญายติ, ตสฺมา จกฺขายตนสฺส อุปจโยติอาทิ วุตฺตํฯ ยสฺมา จ กมฺมชรูปสฺสปิ ตสฺมิํ สมเย วตฺตมานสฺส วิญฺญาณํ ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย โหติ, ตสฺมาปิ เอวํ วุตฺตํฯ ตตฺถ กิญฺจาปิ กมฺมชํ จิตฺตสมุฏฺฐานนฺติ ทฺเวว สนฺตติโย คหิตา, อิตราปิ ปน ทฺเว สนฺตติโย คเหตพฺพาฯ ตาสมฺปิ หิ วิญฺญาณํ ปจฺจโย โหติเยวฯ

[254] จตุตฺถวาเร ปน ยสฺมา เอกจิตฺตกฺขเณปิ มหาภูตรูปปจฺจยา จกฺขายตนาทีนิ, หทยรูปปจฺจยา ฉฏฺฐายตนํ, นามปจฺจยา จ ปจฺฉาชาตสหชาตาทิวเสน ยถานุรูปํ สพฺพานิปิ ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ กตมํ นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ? จกฺขายตนนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[256] ทุติยจตุกฺเก สพฺพํ อุตฺตานเมวฯ

[264] ตติยจตุกฺเก ยสฺส สมฺปยุตฺตปจฺจยภาโว น โหติ, ยสฺส จ โหติ, ตํ วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตุํ อิทํ วุจฺจติ วิญฺญาณปจฺจยา นามรูปํ วิญฺญาณสมฺปยุตฺตํ นามนฺติอาทิ วุตฺตํฯ

[272] จตุตฺถจตุกฺเก ผสฺสปจฺจยา นามนิทฺเทเส กิญฺจาปิ ‘‘ฐเปตฺวา ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ – อิทํ วุจฺจติ ผสฺสปจฺจยา นาม’’นฺติ น วุตฺตํ, ตถาปิ อนนฺตราตีตปทนิทฺเทเส ‘‘ฐเปตฺวา ผสฺสํ เวทนากฺขนฺโธ…เป.… วิญฺญาณกฺขนฺโธ’’ติ วุตฺตตฺตา อวุตฺตมฺปิ ตํ วุตฺตเมว โหติฯ ยเทว หิ นามํ ผสฺสสฺส ปจฺจโย, ผสฺโสปิ ตสฺเสว ปจฺจโยติฯ

ยถา จายํ จตุจตุกฺโก โสฬสวารปฺปเภโท อวิชฺชามูลโก ปฐมนโย เอตสฺมิํ ปฐมากุสลจิตฺเต ปกาสิโต, เอวํ สงฺขารมูลกาทโย อฏฺฐ นยาปิ เวทิตพฺพาฯ ปาฬิ ปน สํขิตฺตาฯ เอวเมว ตสฺมิํ ปฐมากุสลจิตฺเตเยว นว นยา, ฉตฺติํส จตุกฺกานิ, จตุจตฺตาลีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติ เวทิตพฺพํฯ

[280] อิทานิ อิมินาว นเยน เสสากุสลจิตฺเตสุปิ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา อกุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ

ตตฺถ ยสฺมา ทิฏฺฐิวิปฺปยุตฺเตสุ ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ นตฺถิ, ตสฺมา อุปาทานฏฺฐาเน อุปาทานํ วิย ทฬฺหนิปาตินา อธิโมกฺเขน ปทํ ปูริตํฯ โทมนสฺสสหคเตสุ จ ยสฺมา เวทนาปจฺจยา ตณฺหาปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน ตณฺหา วิย พลวกิเลเสน ปฏิเฆน ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐาเน อธิโมกฺเขเนวฯ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา สนฺนิฏฺฐานาภาวโต อธิโมกฺโขปิ นตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลสภูตาย วิจิกิจฺฉาย ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐานํ ปริหีนเมวฯ อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺเต ปน ยสฺมา อธิโมกฺโข อตฺถิ, ตสฺมา ตณฺหาฏฺฐาเน พลวกิเลเสน อุทฺธจฺเจน ปทํ ปูริตํฯ อุปาทานฏฺฐาเน อธิโมกฺเขเนวฯ สพฺพตฺเถว จ วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปาฬิ สํขิตฺตาฯ โย จายํ วิเสโส ทสฺสิโต, ตตฺถ เกวลํ อธิโมกฺขนิทฺเทโสว อปุพฺโพฯ เสสํ เหฏฺฐา อาคตเมวฯ

อธิโมกฺขนิทฺเทเส ปน อธิมุจฺจนวเสน อธิโมกฺโขฯ อธิมุจฺจติ วา เตน อารมฺมเณ จิตฺตํ นิพฺพิจิกิจฺฉตาย สนฺนิฏฺฐานํ คจฺฉตีติ อธิโมกฺโขฯ อธิมุจฺจนากาโร อธิมุจฺจนาฯ ตสฺส จิตฺตสฺส, ตสฺมิํ วา อารมฺมเณ อธิมุตฺตตฺตาติ ตทธิมุตฺตตาฯ สพฺพจิตฺเตสุ จ ปฐมจิตฺเต วุตฺตนเยเนว นยจตุกฺกวารปฺปเภโท เวทิตพฺโพฯ เกวลญฺหิ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต อุปาทานมูลกสฺส นยสฺส อภาวา อฏฺฐ นยา, ทฺวตฺติํส จตุกฺกานิ, อฏฺฐวีสาธิกญฺจ วารสตํ โหตีติฯ

อกุสลนิทฺเทสวณฺณนาฯ

กุสลนิทฺเทสวณฺณนา

[292] อิทานิ อิมินาว นเยน กุสลจิตฺตาทีสุปิ ปจฺจยาการํ ทสฺเสตุํ กตเม ธมฺมา กุสลาติอาทิ อารทฺธํฯ ยถา ปน อกุสเล ปฐมํ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา นิทฺเทโส กโต, น ตถา อิธฯ กสฺมา? อปฺปนาวาเร นานตฺตสมฺภวโตฯ โลกิยกุสลาทีสุ หิ เตสํ ธมฺมานํ ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนตฺตา ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺสา’’ติ อปฺปนา โหติ, โลกุตฺตรกุสลาทีสุ ‘‘เอวเมเตสํ ธมฺมาน’’นฺติฯ ตสฺมา เอตฺถ สาธารณโต มาติกํ ฐเปตุํ น สกฺกาติ ปาฏิเยกฺกํ เตสํ เตสํ กุสลาทีนํ มาติกํ อุทฺทิสิตฺวาว นิทฺเทโส กโตติฯ